Terminowe giełdy towarowe funkcjonują na rozwiniętych rynkach już dwieście lat. Odgrywają one ważną rolę w kształtowaniu cen i płynności rynku towarowego.
Obrót giełdowy
Przedmiotem obrotu na giełdach towarowych są instrumenty pochodne czyli kontrakty terminowe i opcje na różne towary: metale przemysłowe i szlachetne, surowce energetyczne, energia, płody rolne, papiery wartościowe, indeksy giełdowe, waluty, miary ekonomiczne a nawet pogoda. Giełdy towarowe cieszą się dużym zainteresowaniem inwestorów, podmiotów gospodarczych, analityków oraz ekonomistów, gdyż to właśnie na nich najwcześniej są ujawniane ceny towarów i trendy rynkowe.
Prawidłowo działająca giełda towarowa zapewnia:
- koncentrację podaży i popytu,
- obiektywną wycenę notowanych instrumentów pochodnych,
- równy dostęp do ofert kupna i sprzedaży,
- standaryzację notowanych instrumentów pochodnych,
- równy dostęp do informacji rynkowej,
- takie same warunki zawierania transakcji dla wszystkich uczestników rynku,
- bezpieczeństwo rozliczeń.
Standaryzacja
Dzięki standaryzacji można zawierać transakcje na dużą skalę, bez konieczności fizycznej obecności stron, z wykorzystaniem systemów komputerowych, telefonu oraz internetu. Standaryzacja pozwala na obrót towarami o ustalonych parametrach, co jest w szczególności istotne w przypadku transakcji z fizyczną dostawą. Podstawowe parametry kontraktów każda giełda określa indywidualnie. Zapisane w specyfikacji kontraktowej są wiążące dla wszystkich uczestników giełdy.
Transakcje
Po zawarciu transakcji na giełdzie dalszy ciąg postepowania przejmuje izba rozrachunkowa. Jest to odrębny podmiot, posiadający odpowiednio wysokie kapitały własne, tak aby mogły one zapewnić bezpieczeństwo rozliczeń. Uczestnikami izby są członkowie rozliczający, zazwyczaj są to podmioty działające na giełdzie, zawierające transakcje w imieniu klientów i własnym.
Do podstawowych zadań izby rozrachunkowej należy:
- prowadzenie ewidencji transakcji giełdowych,
- prowadzenie rozliczeń i rozrachunku transakcji giełdowych,
- określanie wielkości depozytów zabezpieczających,
- ustalanie cen rozliczeniowych,
- analiza ryzyka otwartych pozycji,
- monitorowanie ryzyka rynkowego,
- monitorowanie sytuacji finansowej członków rozliczających pod kątem ich wypłacalności,
- określanie limitów otwartych pozycji dla notowanych instrumentów, rynków oraz członków rozliczających,
- zarządzanie środkami finansowymi członków rozliczających,
- podejmowanie niezbędnych działań dla zapewnienia bezpieczeństwa rozliczeń.
Depozyty
System gwarantowania rozliczeń transakcji opiera się na następujących filarach: depozycie początkowym, depozycie gwarancyjnym, funduszach własnych członka rozliczającego, funduszu gwarancyjnym, funduszach własnych izby rozrachunkowej.
Depozyt początkowy (ang. initial margin) są to środki pieniężne, które wpłaca inwestor zawierający transakcję na swoje konto depozytowe otwierając długą lub krótką pozycję w kontraktach terminowych lub wystawiając (sprzedając) opcje.
Jego wartość ustala izba rozrachunkowa w oparciu o zmienność notowań i inne czynniki, które mają wpływ na ryzyko rynkowe. Stanowi on zwykle od kilku do kilkunastu procent wartości instrumentu pochodnego. Dzięki temu można zawierać transakcje na wielokrotnie wyższe kwoty niż wpłacony depozyt (efekt dźwigni finansowej).
Jeżeli wzrośnie zmienność na rynku wówczas izba rozrachunkowa zwiększa poziom wymaganego depozytu początkowego, tak aby zredukować prawdopodobieństwo wystąpienia braku środków na kontach depozytowych.
Na przykład depozyt wstępny dla kontraktu terminowego GC na 100 uncji złota, notowanego na COMEX wynosi obecnie 4.675 USD, co przy notowaniach złota na poziomie 1.260 USD/uncję stanowi 3,7% wartości kontraktu.
Depozyt gwarancyjny wpłacany przez inwestora przy otwieraniu rachunku jest uruchamiany w razie jego niewypłacalności lub w nadzwyczajnych sytuacjach rynkowych.
Fundusze własne członka rozliczającego stanowią kapitał podstawowy, kapitał zapasowy i inne uznane kapitały, pomniejszone o poniesione straty. Uruchomienie tych funduszy następuje wtedy, gdy środki z powyższych depozytów nie wystarczają na pokrycie strat.
Fundusz gwarancyjny jest tworzony z wpłat wszystkich uczestników rozliczających. Uruchamiany w sytuacji niewypłacalności jednego lub kilku członków rozliczających, gdy środki z depozytu gwarancyjnego są niewystarczające na pokrycie strat.
Fundusze własne izby rozrachunkowej są uruchamiane w sytuacji, kiedy powyższe depozyty i fundusze nie wystarczają na pokrycie strat uczestnika lub kilku uczestników rynku.
Rozliczenia transakcji
Codziennie izba rozrachunkowa dokonuje wyceny otwartych pozycji w kontraktach terminowych i opcjach w oparciu o cenę zamknięcia. Przy jej ustalaniu bierze się pod uwagę ostatnie notowania z sesji.
W wyniku rozliczenia rachunek każdego z inwestorów jest uznawany lub obciążany kwotą równą wielkości dziennej zmiany wartości otwartej pozycji w instrumentach pochodnych. Dzięki temu na koniec każdego dnia nie występują na kontach uczestników rynku niezrealizowane straty i zyski. Operacja taka określana jest mianem wyrównania do rynku (ang. mark-to-market).
W sytuacji, kiedy wskutek poniesionych strat saldo finansowe na koncie depozytowym inwestora obniży się do minimalnego poziomu, dopuszczalnego przez izbę rozrachunkową (maintenace margin), wówczas jest on wzywany do bezzwłocznego uzupełnienia niedoboru, tak aby przed rozpoczęciem następnej sesji osiągnęło ono wartość równą wymaganemu depozytowi początkowemu. Zazwyczaj maintenace margin stanowi 80-90% depozytu początkowego. W przypadku wymienionego powyżej kontraktu terminowego minimalny poziom depozytu wynosi 4.250 USD.
Kontrakty terminowe i opcje, które pozostają otwarte do dnia wygasania podlegają rozliczeniu według ostatecznego kursu rozliczeniowego. Jest nim zazwyczaj cena rynkowa towaru, na który jest wystawiony dany instrument pochodny.
Uczestnicy rynku
Na terminowej giełdzie towarowej działają trzy grupy uczestników, z których każda ma własny cel i związaną z nim strategię:
- inwestorzy spekulujący na zmianach kursów instrumentów pochodnych, zajmujący pozycję odpowiednią do własnych przewidywań; przejmują największe ryzyko rynkowe,
- arbitrażyści, czyli inwestorzy zarabiający na różnicach wycen towarów oraz odpowiadających im instrumentów pochodnych; jest to strategia o bardzo niskim poziomie ryzyka, jak również niskim potencjale zarabiania,
- podmioty zabezpieczające się przed stratami wynikającymi z niekorzystnych zmian cen towarów (ang. hedging), np. producenci złota, którzy w celu uniknięcia strat w przypadku ewentualnego spadku ceny złota zajmują krótką pozycję w instrumentach pochodnych na ten kruszec.
Jak widać terminowa giełda towarowa pełni ważną rolę na wielu rynkach, dając nie tylko możliwości inwestowania lecz również zabezpieczenia przez ryzykiem niekorzystnych zmian cen rynkowych.