Instrumenty pochodne, są to takie instrumenty finansowe, których kurs zależy od ceny określonego aktywa czyli instrumentu podstawowego, na jaki został on wystawiony.
Rodzaje kontraktów terminowych
Co to jest kontrakt futures?
Kontrakt terminowy futures jest wystandaryzowaną umową zaliczaną do pochodnych instrumentów finansowych, w której strony kontraktu - kupujący i sprzedający, obligują się do kupna lub sprzedaży określonych aktywów (instrumentów podstawowych) w określonym czasie w przyszłości, po określonej cenie. Na rynkową wartość kontraktów futures ma bezpośredni wpływ kurs instrumentu podstawowego oraz sytuacja na rynku finansowym.
Rodzaje instrumentów podstawowych
Instrumenty podstawowe mogą oznaczać towary: surowce (ropa, gaz), metale (złoto, platyna, srebro, pallad, miedź), waluty, energia, płody rolne (soja, pszenica, kawa, mleko, mięso), miary ekonomiczne (stopy procentowe, indeksy giełdowe). Aktywem bazowym może być także pogoda mierzona temperaturą powietrza. Na skutek wprowadzenia standaryzacji kontraktów ułatwiono inwestorom zawieranie transakcji na dużą skalę, co przyczyniło się do dynamicznego wzrostu obrotu giełdowego tymi instrumentami.
Instrumenty pochodne na giełdach
Miejscem notowań i handlu dla klasycznych kontraktów futures na rynkach finansowych są światowe giełdy funkcjonujące w obrocie instrumentami finansowymi. Kontrakty terminowe należą do najczęściej handlowanych instrumentów. Największe znaczenie ma amerykański rynek COMEX należący do Grupy Chicago Mercantile Exchange, gdzie notowane są różne instrumenty pochodne, w tym kontrakty futures na różne aktywa. Cenę rynkową kontraktu terminowego ustalają uczestnicy rynku składający zlecenia kupna i sprzedaży. Obrotem kontraktami futures zajmuje się również warszawska Giełda Papierów Wartościowych.
Standaryzacja kontraktów terminowych
Podstawowe parametry kontraktu są ustalane w specyfikacji indywidualnie przez każdą giełdę i są obowiązujące dla wszystkich jej uczestników. Standaryzacja obejmuje:
- instrument bazowy,
- wielkość kontraktu,
- termin wygaśnięcia kontraktu,
- minimalną wielkość zmiany ceny,
- sposób wyznaczenia ceny rozliczeniowej,
- warunki wykonania kontraktu, ewentualnie dostawy, jeżeli jest przewidziana,
- sposób rozliczenia.
Wielkość kontraktu stanowi minimalną, niepodzielną ilość aktywa bazowego, która może być przedmiotem kontraktu, np. 100 uncji złota, 100.000 USD, 100 ton miedzi, 10.000 buszli soi.
Dzięki standaryzacji kontraktów terminowych ułatwiono zawieranie transakcji na dużą skalę na giełdach zajmujących się handlem kontraktami terminowymi z wykorzystaniem elektronicznych systemów informatycznych giełd i brokerów. Ułatwia to też ewidencję i rozliczanie transakcji.
Rozliczenie i dostawa
Specyfiką zdecydowanej większości transakcji na kontraktach terminowych futures jest to, że ich celem nie jest efektywna dostawa towarów, lecz są one zawierane przez inwestorów w celu wykorzystania pozytywnych - z ich punktu widzenia - zmian cen instrumentów giełdowych, zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami wahań cen towarów giełdowych (hedging), bądź transakcje arbitrażowe w celu wykorzystania różnicy cen między rynkiem terminowym i kasowym. Rozliczenie między stronami kontraktu ma charakter pieniężny.
Istnieje niewielka grupa kontraktów terminowych futures, w których następuje dostawa fizycznego instrumentu bazowego zgodnie z warunkami specyfikacji. W praktyce ten sposób wykonania kontraktu odbywa się rzadko, ponieważ wiąże się z dodatkowymi kosztami, takimi jak transport instrumentu podstawowego i jego składowanie. Strony kontraktu ustalają szczegółowe warunki dostawy.
Pozycje w kontraktach terminowych
Kupno kontraktu terminowego oznacza zajęcie pozycji długiej. Inwestor kupując kontrakt terminowy spodziewa się że kurs kontraktu wzrośnie . W przypadku wzrostu ceny instrumentu podstawowego osiągnie zysk z pozycji długiej.
Sprzedaż kontraktu terminowego oznacza zajęcie pozycji krótkiej. Inwestor sprzedając kontrakt terminowy spodziewa się spadku ceny instrumentu bazowego. Jeżeli jego oczekiwania spełnią się osiągnie zysk z pozycji krótkiej. Zamknięcie pozycji następuje przez zawarcie transakcji odwrotnej.
Pozycja w kontrakcie terminowym może być utrzymywana do dnia wygaśnięcia kontraktu, w którym następuje zamknięcie otwartych pozycji i ostateczne rozliczenie zysków i strat obydwu stron lub zamknięta wcześniej przez zawarcie transakcji przeciwnej - pozycję długą zamyka się poprzez sprzedaż takiego samego kontraktu, pozycję krótką poprzez jego kupno.
Prawa i obowiązki stron
Kupujący kontrakt – ma prawo kupić od drugiej strony kontraktu określoną w specyfikacji ilość instrumentu podstawowego po określonej cenie. Druga strona ma natomiast obowiązek sprzedać żądaną ilość tego instrumentu podstawowego.
Sprzedający kontrakt – na prawo sprzedać drugiej stronie określoną w specyfikacji ilość instrumentu podstawowego po określonej cenie. Druga strona ma natomiast obowiązek kupić oferowaną ilość tego instrumentu podstawowego.
Wartość kontraktu terminowego
Kontrakty terminowe, jako instrumenty pochodne, charakteryzują się dużą zmiennością kursów. Wartość kontraktu terminowego zależy od ceny instrumentu bazowego, kosztów przechowania pomniejszonych o pożytki, jakie przynosi instrument bazowy oraz czynników rynkowych. Na koszty przechowania w przypadku towarów mogą wchodzić koszty magazynowania, ubezpieczenia, ubytki. Pożytkami mogą być np. odsetki od przechowywanej na lokacie waluty. Czynniki rynkowe wynikają z sytuacji makroekonomicznej. Różnica między ceną instrumentu bazowego a ceną kontraktu terminowego określana jest mianem bazy. Jej zmiany w trakcie trwania kontraktu mają decydujący wpływ na efektywność transakcji zabezpieczających (hedging).
Termin ważności kontraktu terminowego
Kontrakty terminowe wygasają w określonym dniu miesiąca (np. trzecia środa lub piątek miesiąca), w którym odbywa się ostatnie notowanie serii kontraktów oraz ostateczne rozliczenie. Saldo rozliczenia pozycji jest różnicą miedzy ceną wykonania kontraktu a ceną otwarcia pozycji. Zasady wyliczania ceny rozliczeniowej w dniu wykonania kontraktu najczęściej opierają się na kursach ostatnich transakcji z danej serii kontraktów.
Depozyt zabezpieczający
Otwierając długą lub krótką pozycję w kontrakcie terminowym obie strony kontraktu dokonujące zakupu kontraktu terminowego lub jego sprzedaży wpłacają początkowy depozyt zabezpieczający. Wartość depozytu zabezpieczającego stanowi niewielki procent wartości kontraktu i jest identyczna zarówno dla kupującego, jak i sprzedającego kontrakt. Ustalany jest on w procentach wartości kontraktu z uwzględnieniem ryzyka wynikającego z dziennych zmian cen instrumentu bazowego, wielkości kontraktu i bieżącej sytuacji na rynku.
Na przykład w przypadku kontraktów futures opiewających na 100 uncji złota, notowanych na COMEX, wartość depozytu zabezpieczającego stanowi 2% wartości kontraktu terminowego i winna pokryć dzienną zmianę wartości tego kontraktu. Inwestując w kontrakt terminowy Inwestor ma obowiązek uzupełnić depozyt zabezpieczający, jeżeli jego wartość spadnie poniżej określonego poziomu, np. 80% depozytu początkowego. Izba powiadamia właściwą stronę kontraktu transakcji spekulacyjnej. Inwestor musi niezwłocznie dokonać uzupełnienia depozytu zabezpieczającego.
Jakie działania podejmie izba rozrachunkowa, jeżeli nie uzupełnię depozytu? Jeżeli nie uzupełnisz depozytu zabezpieczającego w ustalonym terminie wówczas nastąpi zamknięcie pozycji przez izbę rozrachunkową. Pamiętaj, że jeżeli kupujesz kontrakt lub dokonujesz jego sprzedaży przyjmujesz na siebie obowiązek przestrzegania regulaminu giełdy.
Znaczenie dźwigni finansowej
Dźwignia finansowa stanowi relację między wartością kontraktu i depozytem zabezpieczającym. Skutkiem działania dźwigni finansowej jest zwielokrotnienie efektu finansowego. Stopy zwrotu, jakie uzyskujemy z inwestycji w kontrakty terminowe, są dużo wyższe niż przy inwestycjach w instrumenty rynku kasowego. Należy jednak pamiętać, że stopy zwrotu w tego rodzaju instrumenty pochodne odnoszą się zarówno do zysków jak i do strat.
Najlepiej zobrazuje to poniższy przykład dotyczący przypadku handlu kontraktami.
Założenie: kurs kontraktu terminowego na indeks WIG20 – 2500 pkt.
Mnożnik kontraktu – 20 zł
Wartość kontraktu = 2 .500 pkt * 20 zł = 50. 000 zł
Depozyt zabezpieczający – 8%
Wartość depozytu zabezpieczającego = 8% * 50. 000 zł = 4000 zł
Dźwignia finansowa = wartość kontraktu / depozyt zabezpieczający = 50.000 / 4.000 zł = 12,5
Dźwignia finansowa 12,5 mówi, o ile procent zmieni się zainwestowana kwota, z przypadku zmiany ceny o 1%.
Wzrost wartości kontraktu terminowego o 1% do 2 750 pkt x 20 zł x 1% = 500 zł
Wzrost wartości kontraktu / wartość depozytu zabezpieczającego = 500 / 4.000 = 12,5%
Markt to market
Cena kontraktu futures jest ustalana codziennie w wyniku działania sił podaży i popytu. Izba rozrachunkowa dokonuje na koniec każdego dnia sesyjnego wyceny otwartych pozycji w oparciu o cenę zamknięcia z aktualnych notowań kontraktów. Jeśli ceny zmieniły się na niekorzyść jednego uczestnika rynku, odpowiednia kwota zostanie pobrana z jego depozytu i przekazana na konto uczestnika posiadającego pozycję przeciwstawną. Taka operacja jest określana jest mianem wyrównania do rynku (ang. markt to market). Pozycje intraday są rozliczane według kursów z chwili zawarcia transakcji.
Strategie na kontraktach terminowych
Spekulacja
Kontrakty futures są wykorzystywane do zawierania transakcji spekulacyjnych. Inwestor przewidujący, że wzrośnie określony instrument bazowy zajmie długą pozycję w kontrakcie terminowym na to aktywo. Jeżeli jego prognozy sprawdzą się osiągnie zysk stanowiący różnicę wartości kontraktu między dniem kiedy następuje zamknięcie pozycji a dniem jej otwarcia lub w dniu wygaśnięcia kontraktu. Jeżeli jednak cena kontraktu spadnie – inwestor poniesie stratę. Z kolei inwestor spodziewający się spadku wartości instrumentu bazowego zajmie krótką pozycję wówczas osiągnie zysk stanowiący różnicę wartości kontraktu miedzy dniem otwarcia pozycji a dniem jej zamknięcia, kiedy rozliczamy kontrakt.
Dzięki dźwigni finansowej wartość kontraktu terminowego wystawionego na dany instrument bazowy wykazuje się dużą zmiennością. Wpłacając niewielki depozyt zabezpieczający inwestor kupuje lub sprzedaje na określony termin aktywa o wielokrotnie wyższej wartości. Ile razy wyższej? – to zależy od dźwigni finansowej. To dźwignia będzie decydować o wartości transakcji.
Przykład przypadku kontraktu terminowego EURPLN
Sytuacja 1. W styczniu inwestor liczący na wzrost notowań euro wobec złotego zajął długą pozycję kupując kontrakt terminowy na 100.000 EUR. Obie strony kontraktu wpłaciły depozyt zabezpieczający. Kurs kontraktu wynosi 4,7000 EUR/PLN a termin wykonania kontraktu jest w marcu. Wartość kontraktu wynosi 470.000 EUR. Jeżeli oczekiwania inwestora się spełnią i nastąpi umocnienie euro wobec złotego np. o 1/10 grosza, do 4,7100 EUR/PLN to osiągnie on zysk: (4,7100 - 4,7000) x 100.000 = 1.000 PLN. Inwestor, który sprzedał kontrakt, co oznacza zajęcie pozycji krótkiej, poniósł za to stratę w kwocie 1.000 PLN.
Sytuacja 2. W kwietniu inwestor spodziewający się spadku instrumentu bazowego, czyli notowań euro wobec złotego sprzedał kontrakt terminowy na 100.000 EUR a wartość kursu kontraktu wynosiła 4,7000 EUR/PLN z terminem wygasania w czerwcu. Oznacza to zajęcie pozycji krótkiej. Obie strony kontraktu wpłaciły depozyt zabezpieczający. Wartość kontraktu wynosi 470.000 EUR. Jeżeli przewidywania inwestora się spełnią i kurs kontraktu spadnie np. o 2/10 grosza, do 4,6800 EUR/PLN to osiągnie on zysk: (4,7000 - 4,6800) x 100.000 = 2.000 PLN. Inwestor, który kupił kontrakt (zajęcie pozycji krótkiej) poniósł za to stratę w kwocie 2.000 PLN.
Jak widać można zarabiać także na spadkach wartości instrumentu bazowego. Transakcje na kontraktach futures zawierane przez obie strony można porównać gry o wyniku zerowym.
Asekuracja czyli hedging
Kontrakty futures pozwalają budować strategie zabezpieczające stratami jaki generują niekorzystne zmiany cen cen różnych aktywów. Podstawowym mechanizmem zabezpieczania jest wykorzystanie ujemnej korelacji wyników finansowych z zajmowanych przeciwstawnych pozycji: jedna pozycja w instrumencie bazowym a przeciwstawna pozycja - w kontrakcie terminowym. Zyski z kontraktów terminowych futures wynikające ze wzrostu wartości instrumentu podstawowego winny kompensować w jak największym stopniu straty z pozycji wynikające ze spadku wartości instrumentu podstawowego. Mechanizm ten działa również w stronę odwrotną: straty z pozycji w kontrakcie terminowym pomniejszają zyski z instrumentu podstawowego. W handlu zagranicznym kontrakty terminowe znajdują zastosowanie, jako instrumenty finansowe pozwalające na pokrycie strat kursowych. Przy zmianie cen kontraktów zmienia się sytuacja podmiotów gospodarczych.
Chcąc zabezpieczyć się przed spadkiem cen na rynku krajowym w przyszłości, należy zająć krótką pozycję, tzn. sprzedać kontrakty futures dotyczące danego aktywa. Jeżeli natomiast, planowane są zakupy i zachodzi ryzyko wzrostu cen, należy kupić kontrakty futures (zajęcie pozycji długiej).
Arbitraż
Ta strategia polega na jednoczesnym zajmowaniu i zamykaniu przeciwstawnych pozycji w aktywach bazowych i kontrakcie terminowym. Różnice wyceny tych instrumentów finansowych stanowią o zysku z transakcji arbitrażowych. Nie zawsze istnieją warunki rynkowe podczas handlu kontraktami dla zastosowania takiej strategii. Do sukcesu potrzebny jest odpowiedni kontrakt terminowy. Transakcja arbitrażowa w oparciu o kontrakty futures przynosi niewielkie zyski, jednak jest ona pozbawiona ryzyka. Przykładem arbitrażu może być jednoczesny zakup 100 uncji złota oraz sprzedaż kontraktu terminowego na taką samą ilość złota.
Kontrakty terminowe Giełdy Papierów Wartościowych
Polskimi kontraktami futures można handlować na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, gdzie są notowane instrumenty pochodne, jak kontrakty terminowe, dla których instrumentami bazowymi są indeksy akcji, akcje, obligacje oraz pary walut. Kontrakty futures mogą obejmować np. 100 akcji danej spółki. Kontrakt giełdowy na indeks WIG20 posiada „mnożnik” 20. Inne serie kontraktów indeksowych posiadają mnożnik 10. W przypadku akcji kontrakt ma indywidualny mnożnik.
Kontrakty futures na waluty opiewają na 10.000 jednostek danej waluty (EUR, USD, GBP, CHF). Krok notowania wynosi 0,0001 PLN. Nie przewiduje się fizycznej dostawy papierów wartościowych ani walut a rozliczenie kontraktu terminowego ma charakter pieniężny. Transakcje podlegają rozliczeniu przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych w oparciu o wartość indeksu. Handel polskimi kontraktami futures jest prowadzony z wykorzystaniem rachunku maklerskiego prowadzonego przez biuro maklerskie na rynku terminowym w zakresie klasycznych kontraktów futures.
Ryzyko kontraktów futures
Inwestycje w kontrakty terminowe należą do najbardziej ryzykownych instrumentów finansowych. Są one bardziej ryzykowne niż inwestycje na rynku papierów wartościowych. Zmiana ceny ceny instrumentu podstawowego powoduje, że wielokrotnie zmieni się wartość kontraktu. Instrumenty pochodne winny być traktowane z najwyższą ostrożnością. W przypadku kontraktów terminowych można osiągnąć duży zysk w wyniku działania dźwigni finansowej jednaj jeżeli cena instrumentu bazowego pójdzie i odwrotnym kierunku niż przewidywany, wówczas inwestor poniesie dużą stratę.